સ્ટીવન સ્પિલબર્ગ: એક શિક્ષકથી કમ નથી !

        ભલે, દિવસભર કે આખું વર્ષ આપણી આસપાસ કામકાજની ભરમાર રહેતી હોય તો પણ મોટાભાગના લોકોને જે દુનિયાનું ઘેલું રહે છે તે છે મનોરંજનની દુનિયા. એ પછી હોલીવૂડ, બોલીવૂડ, કોલીવૂડ કે ટેલીવૂડ હોય. હમણાં આ ક્ષેત્રની એક મોટી હસ્તી ભારતની મૂલાકાતે આવી અને ભારતની ફિલ્મક્ષેત્રની મોટી મોટી ભારતીય હસ્તીઓની સાથે ગોષ્ઠિ પણ કરી. શિક્ષણની આ કૉલમમાં આજે એ હસ્તીની જ વાત કરવી છે જે શિક્ષણ જગતની નથી. ચાલો તો વાત માંડીએ હોલીવૂડ આઈકોન સ્ટીવન સ્પિલબર્ગ વિશેની.

        ડિસેમ્બર 18, 1946માં અમેરિકના સિનસિનાટી (ઓહાયો)માં માતા લીહ સ્પિલબર્ગની કૂખે જન્મનાર આ બાળક વિશે માતાએ કહ્યું છે કે- ‘મોટાભાગના લોકો સપના જુએ છે. સ્ટીવન જુએ છે અને પછી પૂરા કરે છે.’ પોતાના પિતાનો 8 મિલિમીટરનો કેમેરો પકડીને ઘરઘથ્થુ ફિલમ બનાવવાની શરૂઆત કરનાર આજે દુનિયાના મોંઘામાં મોંઘો કેમેરો વાપરનાર બન્યો. એટલું જ નહીં દુનિયાનો શ્રેષ્ઠ અને સફળ દિગ્દર્શક-નિર્માતા બન્યો. તેની ફિલ્મ ચાલતી હોય ત્યારે બોક્સ ઓફિસ પર તેને ઓવેરટેક કરવાનું ગજું આજ સુધી દુનિયાના કોઈ દિગ્દર્શકના નશીબમાં આવ્યું નથી. તેમની પ્રતિભા વિશે તેના નજીકના સાથી જ્યોર્જ લુકાસ કહે છે કે- ‘સ્ટીવન જેવા લોકો રોજ નથી આવતા. અને જો તેમ થાય તો તે અદભૂત હશે...તે તેની ઉંમરના ફિલ્મ નિર્માતાઓના જૂથમાં નહોતો. એ તો દૂ..ર...દૂ...ર તેઓથી પણ ઘણો આગળ હતો!’

        સ્ટીવને પોતાના બાળપણના  અનુભવોને લઈને ઘણી ફિલ્મો બનાવી. પોલ્ટરઘીસ્ટ, ઇ.ટી. અને અમ્પાયર ઓફ ધી સન એમાની હતી. તેની માતા કહે છે કે તમે જ્યારે ઇ.ટી. જોશો ત્યારે ડાઇનિંગ ટેબલ પર અમારા કુટુંબને નિહાળી શકશો. આમ એક રીતે તેઓ સામાન્ય માનવીથી વિશેષ નહોતા. છતાં તેમની વિશેષતા એવા ખુલ્લાપણામાં રહેલી છે કે જે ઘણુખરું આપણાં ભારતીયોમાં નથી. તેમણે પોતાની અંગત જિંદગીને પણ બહુ જ નિખાલસતા સાથે જાહેરમાં કહી છે. જેમ કે, તેમના માતા-પિતાના સંબંધ વિચ્છેદ, ધર્મ વિશે પોતાની દ્વિધા, પ્રથમ દુખદ લગ્નજીવન અને પછી છૂટાછેડા વગેરે. ઉપરાંત લિફ્ટ કે વિમાનમાં બેસવામાં ડર કે સેટ ઉપર કામ કરતા વિચારતી વખતે આંગળી ચૂસવાની નાની નાની બાબતોને પણ ખુલ્લા દિલે કહી છે. બાળકોને શિસ્તમાં રાખવા બાબતે તેઓ ઉદાર છે. પોતાના બાળકોને તેની માતા (પોતાની પત્ની) પથારીમાં સૂઈ જવાનું કહેતી ત્યારે તેઓ બાળકને  નીચે જઈ રમવાની સલાહ આપતા! (ભારતીય મા-બાપો સ્વાભાવિક રીતે જ તેમના પત્ની તરફી રહેવાના, ખરું ને?)

        સ્પિલબર્ગનું વ્યક્તિત્વ આટલું નિખાર પામ્યું એની પાછળ ઘણા કારણો છે. પ્રથમ છે જીવનના  નાનામાં નાના દુ:ખ (ભય) અને સુખ (આનંદ)ની ક્ષણોને નજીકથી ઓળખવા-માણવાની તેમની કાબેલિયત. બાળકોના ટોળામાં તે એક ‘મોટું’ બાળક હતું કે જેને 12 વર્ષે ફિલમ બનાવાનો વિચાર આવે! બીજું, એનામાં હતી તકનિકી કુશળતા. સક્ષમ સ્ટોરીલાઇન સાથે પડદા પર લગભગ જીવંત કરી દેવાની તેની કુશળતા તેને અસામાન્ય દિગ્દર્શકનો દરજ્જો અપાવી ગઈ. તેમની ત્રીજી ખાસિયત હતી ધિક્કાર, આતુરતા, પ્રેમ, સમર્પણ, ભક્તિ વગેરે જેવી નાનામાં નાની સંવેદનાને પણ સીધે સીધી કેમેરામાં કેદ કરી લેવાની કુનેહ. આવી નાની ક્ષણો કે દ્રશ્યોએ  જ દુનિયાના પ્રેક્ષકોને થિયેટર અને થિયેટરની બહાર વિચારતા કરી મૂક્યા છે. એક દ્વાર તરફ મોઢું રાખીને ઉભેલા છોકરા પર થોડી ક્ષણો સુધી કેમેરો સ્થિર રહે ને પછી પ્રવેશદ્વાર તરફના પ્રકાશમાં હલચલ શરૂ થાય...ને પછી? પછી?...બસ, આ જે ક્ષણો હોય છે તે જ સ્ટીવનની કમાલ છે! આ તો મેં શબ્દ દ્વારા તમને એકાદ દ્રશ્ય સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. બાકી જે છે તે તો તેની ફિલ્મોમાં છે.   

        એમના વ્યક્તિત્વની ચોથી વાત છે તેમના અનેક ક્ષેત્રોમાં રસ-રુચીની. આને લીધે તેઓ કોઈપણ વિષયવસ્તુને  સર્જનાત્મક રીતે ઢાળી શકતા હતા. વ્હેલ માછલી (Jaws-1975), પરગ્રહવાસી પ્રાણી (E.T.-1982), કે નામશેષ થયેલા ડાઈનોસોર્સ (The Jurassic Park-1993) પર ફિલ્મો બનાવે તો લાગે કે તેઓ માત્ર સાયન્સ ફિકસન ફિલ્મોના જ રચયિતા છે. પણ The Color Purple-1985 એ ગામડામાં રહેતી કાળી સ્ત્રીની વેદનાનું નિરૂપણ કરતી ગંભીર ફિલ્મ છે. એક ગોરી ચામડીના વ્યક્તિને એક કાળી સ્ત્રીની વેદના પર ફિલ્મ બનવાવનો વિચાર જ કઈં અસામાન્ય નથી?! તો Empire of the Sun જાપાન અને ચીન વચ્ચે બીજા વિશ્વયુદ્ધના થીમ પર આધારીત હતી. જેમાં પોતાના કુટુંબથી છૂટા પડી ગયેલા અને પછી કારાવાસમાં વેઠેલી બર્બરતાપૂર્ણ વ્યવહારની જીમની કથાને સ્ટીવને રજૂ કરી હતી. આમ, જુદા જુદા વિષયોની રુચી તેમને અનેક વિષયો પર અદભૂત ફિલ્મો બનાવવાની નિમિત્ત બની જેનો લાભ દુનિયાના પ્રેક્ષકોને પણ મળ્યો.

        અને એક અંતિમ ખૂબીની વાત પણ જાણીએ કે સ્પિલબર્ગની સફળતામાં હતી તેની દંભરહિત છબી. માત્ર પોતાને જ વધુ મહત્વ આપતી કે અતિ ગંભીર વિષયોવાળી ફિલ્મો બનાવવાનું તેમણે ટાળ્યું છે. ‘જે ઓછું ભણાવે, તે અઘરું પેપર કાઢે’ તેવી ઉક્તિ શિક્ષણ જગતમાં પ્રચલિત છે. પરંતુ સ્ટીવન સામાન્ય લોકોને સમજાય તેવી ફિલ્મો બનાવવામાં માને છે. આ વિચારધારનું મૂળ તેની પૃષ્ઠ ભૂમિમાં રહેલું જણાય છે. તેમના જીવનના શરૂઆતના વર્ષો બહુ સાદગીપૂર્ણ હતા. સમૃધ્ધિના તેઓ વારસદાર નહોતા. તેમણે બહુ સારી ફિલ્મ સ્કૂલમાં પણ તાલીમ નહોતી લીધી. તેઓ અમેરિકાનું એક મધ્યમવર્ગી સંતાન હતા બસ. અને કદાચ એટલે જ તેમની ફિલ્મોને વિશાળ પ્રેક્ષકો પણ પ્રાપ્ત થયા છે. તેઓ કહે છે કે મારી ફિલ્મોમાં સામાન્ય માનવી, અસામાન્ય સ્થિતિમાં હોય છે એટલે લોકો પોતાની જાતને હિરો તરીકે બહુ આસાનીથી જોડી ડે છે!

        આ શિક્ષણની કૉલમ છે તો વાલીઓ અને શિક્ષક મિત્રો આપને માટે તેના જીવન સાથે સંકળાયેલો એક પ્રસંગ અહીં અચૂક ટાંકીશ: “… મારા  નાઈટ સૂટ સાથે જ  એક મધ્યરાત્રીએ મારા પિતાએ મને ઉઠાડીને પોતાની કારમાં બેસાડી દીધો હતો. મને શું થઈ રહ્યું હતું તે કશું સમજાતું નહોતું. એ ડરામણી સ્થિતિ હતી ને વળી મારી માતા મારી સાથે નહોતી. તેમણે કોફીનું થર્મોશ અને ધાબળો સાથે લઈને લગભગ અડધો કલાક ગાડી હાંકયે રાખી હતી. અને પછી રસ્તાની એક ધારે ગાડી થોભવી. મધ્યરાત્રીએ પણ ત્યાં થોડા લોકો હતા અને આકાશ તરફ મીટ માંડીને બેઠા હતા. અમે પણ જગ્યા શોધીને બેસી ગયા હતા. થોડીવાર પછી તેઓએ આકાશ તરફ ઈશારો કરી કહ્યું, ‘જો, ઉલ્કા વર્ષાનો અદભૂત નઝારો!’ વેધશાળા દ્વારા જેની જાહેરાત થઈ હતી  એ અદભૂત અવકાશીય ઘટના હતી.”

        બાળપણના આ સંસ્કારોએ સ્વાભાવિક રીતે જ દુનિયાને એક ઉમદા, સર્જનશીલ સ્પિલબર્ગ આપ્યો. આવી એક વ્યક્તિ ભારતદર્શને આવે એ આપણે મન લ્હાવો કહેવાય. એમનું કામ ફિલ્મો બનાવવાનું આપણું માનવીને માનવ બનાવવાવનું, એમને સામાન્યમાથી અસામાન્ય કર્યું તો આપણે પણ એમ જ કરવાનું હોય છે ને ? અંતમાં, આપ સૌ વાચકો મિત્રોની સાથે સાથે થોડું હું પણ તેમના વિશે જાણું એ માટે આ નાનકડો પ્રયાસ કર્યો છે.  આપ વાંચો, વિચારો અને બીજાને પણ વંચાવો કેમ કે ઉચ્ચ કોટિના માણસો ક્યારેક જ આવે છે આ ધરતી પર..!!

                       -ડો. વિજય મનુ પટેલ (ગુજરાત ગાર્ડિયન અખબારમાં છપાયેલ લેખ 18/3/13)