બજેટનું શિક્ષણ: અભ્યાસક્રમ વિનાની રોજિંદી ક્રિયા!

બજેટનું શિક્ષણ: અભ્યાસક્રમ વિનાની રોજિંદી ક્રિયા! 

          ફેબ્રુઆરી માસમાં કોઈ શાળા કે કોલેજના સિનિયર ક્લર્ક, વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવા વર્ગમાં જાય અને પોતાની શાળા(કે કોલેજ)ની આવક-જાવક વિશેની માહિતી દ્વારા બજેટ વિશે ભણાવે(સમજાવે) તો કેવું લાગે? જર્નાલિઝ્મની ભાષામાં આને ન્યૂઝ આઇટમ કહેવાય! તમને જાણીને થોડું આશ્ચર્ય થશે કે સુરતની એક પ્રતિષ્ઠિત શાળાના કોમર્સના વિદ્યાર્થીઓ છેલ્લા ત્રણ વર્ષથી એક તાસ ‘શાળાના અંદાજપત્ર’ વિશે તેના ક્લાર્ક પાસેથી સમજે છે! આ ક્લર્ક બજેટ વિશ્લેષણના વિદ્વાન નથી. પણ શાળાના બજેટ વિશે સમજાવવામાં એક શિક્ષક કે અધ્યાપક કરતાં વધુ સારો અનુભવ તેની પાસે છે. અન્ય શાળા કે કોલેજોના આચાર્યો પોતાના ક્લર્કને આવી એક તક આપી જુએ તો ઉત્તમ. એ જ રીતે ઘરના બજેટ વિશે ઘરના સ્વજનોને સમજાવવા પિતા કે દાદાથી વિશેષ વ્યક્તિ કોણ હોય શકે?

         ભારતમાં ફેબ્રુઆરી માસને સામાજિક કે ધાર્મિક રીતે મહત્વ ધરાવતા મહિના તરીકે લોકો વધુ જાણે છે. પરંતુ સૌ કોઇની સાથે વધુ સ્પર્શતી આર્થિક બાબત ‘બજેટ’ના માસ તરીકે જોનારા લોકોની સંખ્યા ઓછી છે. આ જ માસમાં સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓ, મહાનગર પાલિકા, રાજ્ય સરકાર, કેન્દ્ર સરકાર, રેલવે વિભાગ જેવી ઘણીબધી બંધારણીય સંથાઓના બજેટ રજૂ થાય છે. જો કે, આ તમામમાં લોકોની પ્રત્યક્ષ હિસ્સેદારી કઈં જ નથી હોતી એટલે બહુજન તેનાથી દૂર હોય એ સ્વાભાવિક છે. ખેર, આજે સરકારી બજેટ વિશેની કોઈ જ વાત કરવી નથી. પણ બજેટની વાતને જુદા દ્રષ્ટિકોણથી સાથે તો રાખવી જ છે.

        આજના યુવાનોને દેશના, રાજ્યના કે શહેરના બજેટ અને તેની ચર્ચાઓમાં કોઈ રસ નથી. અરે તેને પોતાના ઘરના બજેટમાં પણ રસ નથી હોતો. રૂપિયા ક્યાંથી આવે છે અને ક્યાં જાય છે તેની કોઈ સમજ તેને જોઈતી નથી. હા, વાપરવા માટે સમયાંતરે નાણાં જરૂર જોઈએ છે! આપણી સમાજ વ્યવસ્થામાં દર 100 માથી 99 ઘરમાં ન તો કમાનાર(પિતા) તેના કુટુંબીજનોને આવક ક્યાંથી આવે છે તે વિશે સમજાવે છે, કે ન તો સ્વજનો(આશ્રિતો) ઘરની મુખ્ય વ્યક્તિને પૂછે છે કે ઘરની આવકના સ્રોત કયા છે? કોઈ જિજ્ઞાસુ યુવક-યુવતી  કે પત્ની જો આવો પ્રશ્ન પૂછવા જાય તો ઘણુખરું ‘તું તારું કામ કર!’ એવો જ જવાબ મળે છે. આની પાછળ વ્યક્તિ પોતે ક્યાં તો અસ્પષ્ટ હોય છે અથવા ખોટી રીત-રસમો દ્વારા આવક કમાતો હોવાનો સંભવ છે. ઘરની વ્યક્તિઓ, ઘરના ખર્ચાઓને પૂર્ણ કરવા આવક ક્યાંથી આવે છે તે જાણી નથી શક્તી ત્યારે ‘વરાછા ઘટના’ બને છે! (છેલ્લા થોડા સમય દરમ્યાન સુરતના વરાછા વિસ્તારમાં બનેલી આપઘાત, અપહરણ, હત્યા જેવી દુર્ઘટનાઓ પાછળ ઘણુખરું આર્થિક કારણો જવાબદાર હતા.)

        આમ તો, વ્યક્તિ(કે કુટુંબ) પોતાનો ખર્ચ નક્કી કરતી વખતે પોતાની આવકને ધ્યાનમાં રાખતી હોય છે. જ્યારે સરકાર આનાથી વિરુદ્ધ રીતે વર્તે છે. બહુજન સમાજના વિકાસ અને ઉત્થાન માટે તે ખર્ચાઓ પહેલા નક્કી કરે છે અને પછી આવકો માટેના સ્રોત વિચારે છે. પણ નવાઈની વાત એ છે કે અમીર બનવાની લહાયમાં કે  સામાજિક પ્રતિષ્ઠાના નશામાં આજકાલ કુટુંબો પણ સરકારની જેમ વર્તવા માંડયા છે! અર્થાત, તેઓ પહેલા લગ્નમાં, જમીનમાં કે ઘર બનાવવામાં કેટલો ખર્ચો કરવાનો છે તે નક્કી કરે છે પણ પછી તેને પહોંચી વળવા સરકાર જેવા કાયદાકીય રસ્તાઓ ન હોવાથી છાના-છપના, ગોલમાલ કે બેનંબરી રસ્તાઓ થકી આવક મેળવવા પાછળ પડે છે! પુરુષોના આવા કાવા-દાવાઓથી મોટેભાગે ઘરના અન્યો સાવ અંધારામાં જ રહેતા હોય છે. અને પછી અચાનક એવું કઇંક બની જાય છે કે આંખે અંધારા આવી જાય. આવક-ખર્ચના બજેટને મુક્ત ચર્ચાના પ્રકાશમાં રાખવાને બદલે મૌનના અંધારામાં દબાવી રાખશો તો વિનિપાત જ છે.

        વાણિજયના વિદ્યાર્થીઓ બજેટ વિશેની જાણકારી પોતાના અભાયાસક્રમમાંથી મેળવશે અને રોજિંદા જીવનમાં તેનું મહત્વ સમજશે. પણ વિજ્ઞાન વિનયન કે અન્ય પ્રવાહના વિધાર્થીઓ આનાથી વંચિત જ રહેવાના. શાળા-કોલેજના યુવાનો સાથે દેશના આવક-ખર્ચના અંદાજો કરતાં ઘરના આવક-ખર્ચ વિશે વધુ ચર્ચા કરવાની જરૂર છે. સરકારનું બજેટ ઘરના બજેટને પ્રભાવિત કરે એ દ્રષ્ટિએ પણ ઘરના સૌએ ભેગા મળીને વર્ષમાં એક દિવસ આવક-ખર્ચના અંદાજો વિશે વિચાર-વિમર્શ કરી લેવો જોઈએ. કેમ કે બજેટ એ સૌના માટે દૈનિક પ્રક્રિયાનો ભાગ છે, તેને માટે કોઈ અલગ કોર્સ કરવાની જરૂર નથી!

        વાલીઓ અને વિદ્યાર્થીઓ, તમારા કુટુંબ માટે સૌથી મહત્વની બાબત કઈ? તમે વિચારશો ‘શિક્ષણ’. ખરું? પણ મારી દ્રષ્ટિએ સુરક્ષા કે સલામતી જ પ્રથમ આવે. અને તેથી જ નાણાંકીય આયોજનને તમે અવગણી શકો નહી. ઘરમાં કમાનાર વ્યક્તિઓ અને તેની કુલ આવક તથા ઘરમાં થનાર કુલ ખર્ચાઓ વિશે આગોતરી વિચારણા રાખો જ. સાથે સાથે આટલી ટીપ્સ પણ. (આજકાલ ટીપ્સનું ચલણ છે !)

        ૧) દર ત્રણ કે છ માસે આવક-ખર્ચનો તાલમેલ મેળવતા રહો. શક્ય હોય તો આની લેખિત નોધ રાખી શકો. ૨) કુટુંબની આવકના 60 ટકા ખર્ચવાનું રાખો. બાકીના 40 ટકાને-10 ટકા લાંબા ગાળાના રોકાણ માટે, 10 ટકા ટૂંકા ગાળાના રોકાણ માટે, 10 ટકા આકસ્મિક રોકડ માટે અને 10 ટકા મોજશોખ માટે- એમ વિભાજિત કરી શકો. 3) શિક્ષણ પાછળના ખર્ચને ભલે મૂડીરોકાણ ગણતા હોવ, પણ એમ વિચારીને અસાધારણ ખર્ચમાં પડશો તો હાથમાં ‘ડિગ્રી’ ને બદલે ‘મુશ્કેલી’ જ આવશે! (વાંચવાના ન હોવ તો પુસ્તકમેળામાંથી ચોપડા ના ખરીદતાં !!)

        જુઓ, સરકારની વાત ન્યારી છે. તે પોતાના ખર્ચાઓને પહોંચી વળવા દેવું બહુજ આસાનીથી કરશે. અરે આપણાં ખિસ્સા કે ખાતામાં હાથ નાખીને ટેક્સ દ્વારા રૂપિયા ખેંચી લેશે અને આટલું કરવા છતાં ખૂટે તો નવી નોટોય છાપી શકશે. પણ તમે અને હું આમાનું કશું જ નહીં કરી શકીએ (આને લાચારી માનો તો લાચારી!). ઉત્તમ માર્ગ એ જ છે કે રોજિંદા જીવનમાં આવક-ખર્ચની સમતુલા જાળવો. ઘરના સભ્યોની જરૂરિયાત પ્રમાણે ‘શું થઈ શકે?’ અને ‘કેટલું કરી શકીએ?’ એ બંને વચ્ચે મનમેળ સાધો. સ્ત્રીઓ કે પત્નીઓ સામાજિક પ્રસંગોમાં તો આટલું જોઈએ જ ને વળી? જેવી તુમાખી ન દાખવે, કમાનાર ઉડાઉ ન બને, છોકરાઓ મોટી મોટી સુવિધાઓ માટે મા-બાપ પર દબાણ ન કરે, અને સમાજમાં સ્થાન બતાવવા ‘દેવું કરીને ઘી પીવા’ નો પ્રયત્ન વડીલો ન કરે તો એવા કુટુંબનું બજેટ આનંદદાયી અને કલ્યાણકારી જ રહેવાનુ.

        ઘર-કુટુંબના અનિવાર્ય એવા ખર્ચાઓમાં ખોરાક, કપડા, મકાન, આરોગ્ય, અને શિક્ષણ આવે. જ્યારે વાહન, મોબાઈલ, સુશોભન, સૌંદર્ય પ્રસાધન, મોજશોખ વગેરે લોભાવનારા ખર્ચા છે. બસ તેના પર લગામ રાખશો તો ભયો ભયો. વારુ ત્યારે, સરકારનું બજેટ આવે પછી, તમારું બજેટ પણ ઘરના સૌ આગળ રજૂ કરી દેજો! બેસ્ટ ઓફ લક !!

- ડો. વિજય મનુ પટેલ (ગુજરાત ગાર્ડિયન અખબારમાં છપાયેલ લેખ 25/2/13)